تحفة الازهار و زلال الانهار (کتاب)

تُحْفَةُ الأزْهار وَ زُلالُ الأنْهار فی نَسَبِ أبْناءِ الأئمّةِ الأطْهار (ع) از جمله آثار مربوط به علم انساب است که توسط ضامن بن شدقم عالم قرن ۱۱ هجری به رشته تحریر در آمده است. این اثر در شرح انساب سادات است و حاوی اطلاعات فراوانی از رفت و آمد سادات به شهرهای مختلف ایران است. تحفة الازهار بیشتر به زندگانی امام حسن(ع) و امام حسین(ع) تکیه دارد. مؤلف در جلد اول کتاب به سادات حسنی و در مجلدات بعدی به سادات حسینی پرداخته است.

درباره مؤلف

ضامن بن شدقم حسینی مدنی از تبار عبیدالله اعرج فرزند حسین اصغر و نواده امام سجاد(ع) است. خاندان وی از عالمان نسب و همچنین نقبای سادات بوده‌اند. جد وی زین الدین علی (متوفای ۱۰۳۳)، دو کتاب نسب با عناوین «زهر المقول» و «نخبه الزهره» داشته که ضامن بن شدقم بسیاری از اطلاعات آن را در کتاب خود آورده است. از آثار دیگر ضامن بن شدقم، تحفة لب اللباب فی نسب السادة الانجاب است که خلاصه کتاب تحفه الازهار به شمار میرود و دیگر اثر وی، زهرة الانوار فی نسب الائمه الاطهار است. وی در سال ۱۰۹۰ زنده بوده، اما از زمان مرگش اطلاع دقیقی نیست.

نسب‌شناسی

کتب نسب‌شناسی از قدیم مورد توجه مسلمانان به‌ویژه عرب‌ها بوده است. در این میان عده‌ای از علمای مسلمان اعم از شیعه و سنی به دلیل علاقه به خاندان پیامبر، کتاب‌هایی که تعداد آنها کم نیست به انساب اهل بیت، علویان و سادات اختصاص داده‌اند. این آثار علاوه بر شناساندن خاندان پیامبر (ص) و سلسله انساب و شرح حال آنان، راهی برای دست‌یابی به روایات و گزارش‌های تاریخی است و کتب انساب، خود از منابع مهم تاریخ اسلام و تشیع به شمار می‌رود.

ویژگی‌های کتاب

این اثر، علاوه بر شرح حال ائمه و فرزندان ایشان و امامان زیدیه، منبعی مهم درباره سادات معاصر مؤلف یعنی سده یازدهم هجری است. گفته می‌شود مؤلف چندان دستی در علم الانساب نداشته و اطلاعات خود را بیشتر از نیاکان و خاندان خود که نسب شناس بوده‌اند، آورده است. یکی از منابع وی شرح قصیده بسامه است که به شرح حال ائمه زیدیه می‌پردازد. ازدیگر منابع متعدد حدیثی و تاریخی چون الارشاد مفید و الحدائق الوردیة بهره گرفته اما گویا بیشترین اتکای مؤلف به زهر الریاض بوده است.

در این اثر که بر زندگی امام حسن(ع) و امام حسین(ع) بیشتر تکیه میکند، اطلاعاتی از دوران صفویه، عالمان شیعه هند و مدینه در قرن ۱۰ و ۱۱، خاندان مشعشعیان و موضوعاتی در این دوره وجود دارد.

محتوای کتاب

جلد نخست کتاب شرح انساب سادات حسنی و شرفای مکه است که افزون بر انساب، بخش‌هایی از تاریخ مکه را دربردارد.

جلد دوم و سوم به سادات حسینی اختصاص دارد که ضمن آن نسل یک یک امامان را به صورتی مستقل تا امام عسکری(ع) آورده است.

نسخه‌شناسی، تحقیق و چاپ

تحقیق و چاپ کتاب بر اساس دو نسخه خطی موجود بوده است:

• نسخه خطی کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران
• نسخه خطی کتابخانه قادریه بغداد

این کتاب، با تنظیم و ساماندهی اوراق پراکنده، تکمیل نواقص، اصلاح اغلاط و تطبیق موارد اختلاف، حاصل تحقیق و تدقیق استاد کامل مسلمان الجبوری مقیم کوفه است. کتاب تحفة الازهار توسط مرکز نشر میراث مکتوب به زیور طبع آراسته شد.

پانویس

منابع

• حسینی، ضامن بن شدقم، تحفة الازهار و زلال الانهار فی نسب ابناء الائمة الاطهار، تهران، دفتر نشر میراث مکتوب، ۱۳۷۸ش.
• انصاری قمی، حسن، نقد و معرفی کتاب: تحفة الازهار و زلال الانهار، کتابی ارزشمند در باب انساب علویان، آینه میراث، تابستان ۱۳۷۹ - شماره ۹.
• تهامی، سید غلامرضا، نقد و معرفی کتاب: چشم به راه تحفة الازهار و زلال الانهار، آینه میراث تابستان و پاییز ۱۳۷۸ شماره ۵ و ۶.
• کتاب شناخت سیره معصومان، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی نور.

پیوند به بیرون